نقش امام رضا(ع) در تشیع/ چرا به امام رضا «عالم آل محمد» می‌گویند؟
به مناسبت سالروز شهادت حضرت امام رضا علیه‌السلام، خبرنگار آیین و اندیشه خبرگزاری فارس، گفت‌وگویی با حجت‌الاسلام والمسلمین «سید محمدرضا شریعتمدار» پژوهشگر علوم دینی و معاون آموزش دانشگاه باقرالعلوم علیه‌السلام انجام داده که مشروح آن تقدیم مخاطبان گرامی می‌شود.
* سه جریان فکری زمان امام رضا علیه‌السلام
حجت‌الاسلام شریعتمدار در ابتدای این گفت‌وگو با توجه به این سوال که به چه علت به امام رضا علیه‌السلام، عالم آل محمد (صلی الله علیه و آله) گفته می‌شود و چرا نام آن حضرت در تاریخ آن زمان درخشید و فرزندان ایشان را به نام «ابن‌رضا» صدا می‌زدند، اظهار داشت: در آن دوره، جریانهای فکری مختلفی بوده که اگر تقسیم بندی کنیم از سه جریان فکری تغذیه می‌کرد:
1. افکار عرب جاهلی که در کنار افکار مسلمانان به حیات خود ادامه داد.
2. اندیشه‌هایی که در اثر اسلام به وجود آمد، یعنی فرهنگ اسلامی که پیامبر صلی الله علیه و آله و ائمه معصومین علیهم‌السلام در جامعه به دنبال آن بودند.
3. جریان فکری دیگر که در اثر فتوحات و گسترش اسلام وارد شد.
حجت‌الاسلام شریعتمدار گفت: پس ما اینجا سه منبع فکری را می‌توانیم تفکیک کنیم؛ یکی افکار دوره جاهلیت، دوم: افکار اسلامی و سوم: افکاری که از بیگانگان وارد جهان اسلام شد و این مسئله در همه جا و در هر زمانی می‌تواند باشد و در این زمان نیز هست.
این دکترای علوم دینی افزود: امام رضا علیه‌السلام در دوره‌ای زندگی می‌کرد که با آمدن مأمون، جوّی در فضای جهان اسلام به وجود آمده بود که جریانهای فکری مختلف با همدیگر نزاع می‌کردند و مناظراتی در آن دوره بین اینها اتفاق می‌افتاد.
وی گفت: مامون خود را یک آزاد اندیش معرفی می‌کرد و ترتیبی داده بود که این مناظرات رخ دهد و اندیشه صحیح در میان این افکار مشخص شود.
شریعتمدار در ادامه درباره مامون گفت: بعضی‌ها می‌گویند مامون یک معتزلی مسلک است و بعضی دیگر او را شیعه می‌دانند به خاطر این که عقل گرایی توسط مامون در جامعه اسلامی رواج پیدا کرد. یعنی افکار عقل‌گرایی در این زمان برخلاف گذشته به اوج خود رسید. دارالترجمه‌ها در آن زمان تشکیل شد. اندیشمندان خارجی فرصت پیدا کردند که با مسلمانان وارد بحث شوند. یعنی یک حمایتی از این مناظرات شد.
وی افزود: البته بعضی‌ها گفته‌اند یکی از دلایلی که مامون از این مسائل حمایت می‌کرد این بود که روی افکار ائمه و افکار صحیح، سرپوش گذاشته شود و این افکار در مقابل اندیشه صحیح یک مقاومتی داشته باشد.
وی گفت: به هر حال در آن دوره گروههای مختلف فکری آزادانه با همدیگر به بحث می‌نشستند و حتی در کاخ مامون این مجالس تشکیل می‌شد و بعد از اینکه امام رضا علیه‌السلام ولایتعهدی را مجبور شدند بپذیرند، در حضور آن حضرت، این مناظرات تشکیل می‌شد و امام رضا علیه‌السلام از این فرصت نهایت بهره برداری را کردند.
* نحوه برخورد امام رضا با مخالفان
حجت‌الاسلام شریعتمدار گفت: با اینکه امام رضا علیه‌السلام ولیعهد بودند و می‌توانستند با مخالفین برخورد سختی داشته باشند ولی این کار را نکردند و اتفاقاً آن حضرت، با دیگران با قول لیّن و زبان جذاب که حتی مخالف هم جذب می‌شد صحبت می‌کردند و برای مخالف، احترام قائل می‌شدند و به صحبت‌های آنها گوش می‌دادند و بعد از اتمام صحبت آنها در مقام پاسخگویی بر می‌آمدند و جوابی می‌دادند که مخالف هم جذب می‌شد و به همین خاطر، آن حضرت را عالم آل محمد صلی الله علیه و آله خوانده‌اند.
این استاد حوزه و دانشگاه افزود: در این مجالس، ملحدین هم شرکت می‌کردند یعنی کسانی که خدا را اصلاً قبول نداشتند و با حضرت وارد بحث می‌شدند. این مناظرات به صورت مکتوب موجود است و تحت عنوان الاحتجاجات به چاپ رسیده است.
این مدرس دانشگاه گفت: این آزاد اندیشی در اسلام سابقه داشته و ما متاسفانه از این مسئله غافل شده‌ایم و می‌خواهیم از غرب تقلید کنیم. این بحث‌ها، آزاد اندیشی‌ها و مناظرات در دولتهای شیعی مثل دوره آل بویه نیز بوده است.
* علت آزاد اندیشی در شیعه
وی تاکید کرد: در اندیشه شیعه، این نوع آزاد اندیشی وجود دارد و علت اینکه این‌گونه مناظرات در دولتهای شیعی وجود داشته این است که شیعه برای عقل گرایی و استدلال محوری، ارزش خاصی قائل است.
وی گفت: دولتهای غیر شیعی مثل بنی‌امیه، بنی‌مروان، دهن مخالفین را می‌بستند و اجازه اظهار نظر نمی‌دادند، وهابیت امروز نیز همین افکار را دارد و متاسفانه این مسائل از سقیفه آغاز شد.
حجت‌الاسلام شریعتمدار ادامه داد: محققین عرب از شیعه و سنی گفته‌اند که صحبت‌هایی که در سقیفه شد، صحبت یک مسلمان نیست. در سقیفه بیان شد که خلیفه باید از ما و قبیله ما باشد.
وی گفت: در سقیفه افکار عرب جاهلی در میان مسلمانها بود و اوج احیای این افکار را در حکومتهای بنی‌امیه و به خصوص حکومت یزید می‌بینیم که صریحاً می‌گوید نه وحی آمده و نه پیامبری آمده و می‌گوید اجداد من کجایند؟! گفتند که ما انتقام آنها را از بدر و احد گرفتیم و فکر می‌کردند که جنگ قبیله‌ای بین دو گروه بوده که الان قبیله خودشان در عاشورا پیروز شده است. این افکار، تفکرات عرب جاهلی است که در زمان ائمه بعد نیز بوده و در زمان امام رضا علیه‌السلام نیز خیلی رواج داشت.
حجت‌الاسلام شریعتمدار گفت: در آیات قرآن کریم این افکار نهی شده است و گفته شده باید ببینی خودت چه هستی و چه همتی داری. اینکه اجداد من چه کسانی‌اند؟ از چه نژادی هستند؟ در بین مسلمانان نباید مطرح شود.
وی گفت: متاسفانه الان نیز برخی این نوع تفکرات را ترویج می‌دهند؛ ایرانی‌گری و ملی‌گرایی و عربی‌گری و... افکار یک مسلمان نیست.
حجت‌الاسلام شریعتمدار افزود: ائمه اطهار علیهم‌السلام در مقابل بنی‌امیه و این نوع افکار ایستادند و افکار عقلی را مطرح کردند.
شریعتمدار درباره یکی دیگر از مکاتب عقل‌گرا گفت: یکی دیگر از افکاری که عقل‌گرا است معتزله است. آنها نیز در مقابل افکار جاهلیت ایستادند. این افکار معتزلی تحت تاثیر افکاری بود که از خارج، وارد جهان اسلام شده بود که یکی از افکاری که گفتیم در زمان امام رضا علیه‌السلام رواج داشت همین افکاری بود که به خاطر گسترش حکومت اسلام و فتوحات از دیگر ملتها وارد جهان اسلام شد.
وی گفت: تفکر معتزله به خاطر افراطی که در عقل گرایی داشتند و تندروی‌هایی که داشتند آرام آرام از بین رفت و آثاری از آن نماند ولی نقطه اوج معتزله در زمان امام رضا علیه‌السلام بود.
وی افزود: در زمان امام رضا علیه‌السلام معتزله، مبلغینی داشتند و آنها را به نقاط مختلف اعزام می‌کردند.
حجت‌الاسلام شریعتمدار درباره تفکر معتزله در زمان حاضر گفت: در زمان معاصر نیز معتزله افراطی در برخی از کشورهای اسلامی و مصر دوباره زنده شده و طرفدارانی دارد که به آن نو معتزله می‌گویند و در کشور ما نیز بعضی روشنفکران افراطی که قرآن را کلام خدا نمی‌دانند از همین نوع معتزله مصری خط گرفتند.
* بیداری اسلامی، نتیجه عقل گرایی
حجت‌الاسلام شریعتمدار در بخش دیگری از گفت‌وگوی خود با فارس اظهار داشت: همیشه در مقابل حکومت‌هایی که خود را به خدا نسبت می‌دهند و می‌گویند خواست خداست که ما حکومت می‌کنیم، عقل گراها مقاومت می‌کنند و این بیداری اسلامی نیز حاصل همین عقل گرایی است که مردم دارند و عقلانیت آنها باعث شده که زیر بار حکومتهای ظالم خود نروند.
وی گفت: حضرت امام رضا علیه‌السلام با یهودی‌ها، مسیحی‌ها و زردتشتی‌ها مناظراتی داشتند که با دلیل‌های حضرت که از کتابهای خودشان بیان می‌کردند آنها را قانع می‌کردند لذا همه گروه‌ها در سراسر ممالک آن حضرت را می‌شناختند و به علم بی‌انتهای آن حضرت پی‌برده بودند.
وی گفت: همه اینها عواملی بود که علم امام رضا علیه‌السلام، جلوه و ظهور کند و عالم آل محمد صلی الله علیه و آله لقب بگیرد و وقتی که حضرت به شهادت رسیدند عالم انسانیت داغدار شد و چون همه فرق و مکاتب، ایشان را می‌شناختند فرزندان آن حضرت را «ابن رضا» نامیدند.
* نقش امام رضا در تشیع ایرانیان
این مدرس حوزه و دانشگاه گفت: امام رضا علیه‌السلام و دیگر فرزندان و نوادگان امام کاظم علیه‌السلام نقش بسزایی در گرایش ایرانیان به اسلام و تشیع داشتند و همانطور که شهادت امام حسین علیه‌السلام باعث شد که حق از باطل روشن شود و قیام‌هایی علیه بنی‌امیه به وجود آید، علم امام رضا علیه‌السلام و روشنگری‌های امام رضا علیه‌السلام نیز باعث شد فکر صحیح از فکر ناصحیح تشخیص داده شود.
وی تاکید کرد: ما ایرانیها مدیون امام رضا علیه‌السلام و دیگر فرزندان امام کاظم علیه‌السلام هستیم زیرا در شیعه شدن ما نقش بسزایی را ایفا کردند. به تعبیر دیگر با توجه به رواج افکار مختلف در آن زمان و تشنگی مردم به معارف حقه، نقش علمی امام رضا علیه‌السلام در مجامع علمی باعث شد که اسلام صحیح از ناصحیح شناخته شود.
حجت‌الاسلام و المسلمین شریعتمدار درباره علت آمدن امام رضا علیه‌السلام به ایران گفت: ایرانیها به شدت علاقه به اهلبیت علیهم‌السلام داشتند و همین محبت، باعث شده بود که بنی عباس در مقابل بنی امیه پیروز شوند و حالا مامون برای اینکه مشروعیت به حکومت خود بدهد و به تعبیر دیگر ظاهر وجیهی به حکومت خود بدهد، امام رضا علیه‌السلام را وادار به کوچ به سمت ایران کرد و ولایتعهدی را تحمیل کرد.
وی افزود: از سوی دیگر چون افکار جاهلی اعراب باعث شده بود نوعی زورگویی نسبت به ایرانیان داشته باشند و تنها کسانی که با این افکار مبارزه می‌کردند اهلبیت علیهم‌السلام بودند لذا ایرانیان حق طلب، حقیقت را در اهلبیت علیهم السلام دیدند و خواستار حضور ائمه بودند.
معاون آموزش دانشگاه باقرالعلوم علیه‌السلام در پایان گفت: در نهایت، امام مظلوم با اینکه در ظاهر ولیعهد بود با انگور، مسموم شد و به شهادت رسید و بعد از شهادت، به اذن خداوند، حضرت جواد الائمه با قدرت الهی به طوس آمدند و ایشان را غسل و دفن کردند.
نظرات شما عزیزان:
.gif){kind=small}
